Η ελλειμματική προσοχή και ο ...Πελοπίδας!

    Τα τελευταία χρόνια, ειδικά στο χώρο της Παιδείας, γίνεται πολύς λόγος για τις ολοένα αυξανόμενες περιπτώσεις παιδιών με ελλειμματική προσοχή, δηλαδή παιδιών που τους είναι δύσκολο να συγκεντρώσουν την προσοχή τους σε κάτι για κάποιο χρονικό διάστημα που, στις βαριές περιπτώσεις, μπορεί να μην ξεπερνά και τα 2-3 δευτερόλεπτα! Συχνά, αυτές οι καταστάσεις  συνοδεύονται και με υπερκινητικότητα, δημιουργώντας έτσι τις περιπτώσεις παιδιών που χαρακτηρίζονται σαν Δ.Ε.Π.Υ. (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας).

    Σαν εκπαιδευτικός με 30 χρόνια στα σχολεία (δούλευα από φοιτητής, στο πρόγραμμα “Αθλητισμός και Παιδί”), από τα οποία τα 28 είναι σε δημοτικά σχολεία, έχω προσέξει ότι το θέμα της ελλειμματικής προσοχής δεν αφορά μόνο τα παιδιά που φτάνουν να χαρακτηριστούν από ειδική επιτροπή σαν Δ.Ε.Π.Υ.. Είναι σαφές (και νομίζω ότι θα συμφωνήσουν όλοι οι συνάδελφοί μου σ’ αυτό) ότι γενικά, όσο περνούν τα χρόνια, η προσοχή που δίνουν τα παιδιά στα παντός είδους ερεθίσματα (παιδαγωγικά και μη), όλο και μειώνεται. Μάλιστα, κάποιοι της γενιάς μου ή και μικρότεροι, που τυχαίνει να παρακολουθήσουν λίγο από κάποιο μάθημά μου (η Φυσική Αγωγή, από τη στιγμή που γίνεται στο προαύλιο, είναι το πιο “διάφανο” μάθημα), σχολιάζουν μετά με έμφαση το γεγονός αυτό, λέγοντας: “Καλέ, αυτά δεν προσέχουν καθόλου!”.

Έτσι, μπορώ να πω ότι το στοίχημα του σύγχρονου παιδαγωγού είναι πώς θα καταφέρει να τραβήξει την προσοχή των μαθητών του στη διαδικασία της μάθησης.

Θα μου επιτρέψετε, όμως, εδώ να πω ποια πιστεύω ότι είναι η αιτία αυτής της ολοένα αυξανόμενης έλλειψης προσοχής από μέρους των παιδιών (και όχι μόνο, αλλά αυτό θα το θίξω παρακάτω). Γνώμη μου είναι ότι η αιτία βρίσκεται στον ολοένα αυξανόμενο όγκο των ερεθισμάτων που καλείται να επεξεργαστεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος.

Τα ερεθίσματα αυτά πολλαπλασιάστηκαν με την εμφάνιση της τηλεόρασης (μέσα σε ένα ντοκιμαντέρ μιας ώρας, μπορούσες να δεις και ν’ ακούσεις πράγματα που ο παππούς σου δεν τα είχε δει και ακούσει σ’ όλη του τη ζωή!), αυξήθηκαν ακόμα περισσότερο με τη χρήση των υπολογιστών και απογειώθηκαν, στην κυριολεξία, με την πρόσβαση στο διαδίκτυο, που πλέον είναι εφικτή κι από ένα απλό κινητό τηλέφωνο (smartphone).

Η δυνατότητα επεξεργασίας ερεθισμάτων διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, ποτέ όμως δεν είναι απεριόριστη. Το αποτέλεσμα είναι, σε κάποια απ’ αυτά τα ερεθίσματα, που για άλλον είναι λιγότερα και για άλλον περισσότερα, να μην δίνουμε προσοχή, κατ’ ανάγκην, αφού, όπως είπαμε, το μυαλό του καθενός έχει συγκεκριμένες δυνατότητες.

Εδώ να προσέξουμε ότι αυτό δεν σημαίνει ότι δεν λαμβάνουμε τα ερεθίσματα, αλλά ότι δεν τους δίνουμε προσοχή (αποθηκεύονται δηλαδή ανεπεξέργαστα). Έτσι “βλέπουμε”, χωρίς να βλέπουμε ή “ακούμε”, χωρίς να ακούμε συνειδητά. Προσωπικά, συμβαίνει να έχω “δει” δεκάδες φορές μια διαφήμιση στην τηλεόραση, αλλά να μην ξέρω τι διαφημίζει, αφού ποτέ δεν πρόσεξα αυτό που έβλεπα. Εκεί βασίζεται και η διαφημιστική μέθοδος των υποσυνείδητων μηνυμάτων. Έτσι, πολλές φορές, θα δείτε να αναγράφεται στους δέκτες σας η ένδειξη “Η εκπομπή περιλαμβάνει τοποθέτηση προϊόντος”. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι, κατά τη διάρκεια της εκπομπής, σε κάποιο μέρος της εικόνας βρίσκεται τοποθετημένο ένα μπουκάλι συγκεκριμένης μάρκας αναψυκτικού, για παράδειγμα. Αυτό το μπουκάλι το “βλέπεις”, αφού είναι μέρος της εικόνας που προσλαμβάνει η όρασή σου, αλλά δεν το βλέπεις συνειδητά, αφού η προσοχή σου είναι στραμμένη στην υπόθεση της εκπομπής. Παρ’ όλα αυτά, έχει αποδειχτεί από πολλές έρευνες ότι το ανεπεξέργαστο αυτό ερέθισμα επηρεάζει το θυμικό μας και μας έρχεται ξαφνικά επιθυμία να πιούμε αυτό το αναψυκτικό, χωρίς να καταλαβαίνουμε το γιατί, αφού το ερέθισμα που προκάλεσε αυτή την επιθυμία παρέκαμψε τη συνειδητή διαδικασία (που θα μπορούσε να το είχε συνδέσει με απόρριψη, αν για παράδειγμα ξέραμε ότι αυτό το αναψυκτικό είναι επιβλαβές για την υγεία μας) και έδρασε υποσυνείδητα. Άλλωστε, αυτή η “ύπουλη” λειτουργία αυτών των μηνυμάτων είναι που οδήγησε στη νομοθετική υποχρέωση των καναλιών να αναγράφουν τη φράση που αναφέραμε για τοποθέτηση προϊόντος.

Έχουμε, λοιπόν, μια κατ’ ανάγκη επιλεκτική προσοχή στα ερεθίσματα, με αποτέλεσμα να δίνουμε προσοχή μόνο σε κάποια απ’ αυτά που θα μας κεντρίσουν το ενδιαφέρον. Η επιλογή αυτή γίνεται με κάποια κριτήρια, ψηλά στην κλίμακα των οποίων είναι η σπανιότητα του ερεθίσματος. Έτσι, ειδικά στο δικό μου μάθημα που γίνεται στο προαύλιο, η διέλευση ενός αεροσκάφους, η δημιουργία ουράνιου τόξου ή ακόμα και το πλησίασμα ενός αδέσποτου σκύλου στα κάγκελα της αυλής είναι αρκετά για να αποσπάσουν την προσοχή των περισσότερων παιδιών ενός τμήματος. Άλλα απ’ αυτά αντιμετωπίζονται εύκολα, με διακοπή λίγων δευτερολέπτων για να θαυμάσουμε, π.χ., το ουράνιο τόξο, άλλα, όμως, είναι πιο δύσκολο να ξεπεραστούν τόσο γρήγορα, όπως η παρουσία του σκύλου. Όσον αφορά τα δικά μας εκπαιδευτικά ερεθίσματα, θα πρέπει να χαρακτηρίζονται από όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ποικιλία, τόσο ως προς το είδος, όσον και ως προς την έντασή τους. Έτσι, η ένταση της φωνής, που σε γενικές γραμμές πρέπει να είναι ήρεμη, μπορεί να αυξάνεται ή και να μηδενίζεται που και που, όταν θέλουμε να τραβήξουμε την προσοχή (μάλιστα, όλοι οι συνάδελφοι γνωρίζουν ότι μια παύση στην ομιλία μας θα τραβήξει πολύ περισσότερο την προσοχή του τμήματος από δέκα φωνές του τύπου “Προσέξτε καλά!”). Όπως καταλαβαίνετε όμως, και η παύση και η έντονη φωνή, όταν χρησιμοποιούνται συχνά, χάνουν τη δύναμή τους γιατί παύουν να έχουν το χαρακτηριστικό της σπανιότητας που προαναφέραμε.

Η απόρριψη των συχνών ερεθισμάτων από τον “κατάλογο” αυτών στα οποία θα διαλέξουμε να δώσουμε προσοχή βρίσκει την απόλυτη εφαρμογή της στην περίπτωση του ...ονόματός μας! Συμβαίνει, λοιπόν, συχνά, ειδικά τις τελευταίες ώρες των μαθημάτων, που το κουρασμένο παιδικό μυαλό απορρίπτει όλο και μεγαλύτερο μέρος των ερεθισμάτων που δέχεται, να καλώ επανειλημμένα και με διαφορετική ένταση φωνής κάθε φορά το όνομα ενός παιδιού (π.χ. “Παναγιώτη!”) και αυτό να μην ανταποκρίνεται, σαν να μην το έχει ακούσει καν.

Εκεί είναι που επιστρατεύω τον ...Πελοπίδα! Μόλις φωνάξω αυτό το σπάνιο όνομα (προσωπικά, δεν έχω γνωρίσει ποτέ κάποιον που να το έχει), το παιδί γυρίζει αμέσως το κεφάλι του προς εμένα, οποιοδήποτε κι αν είναι το όνομά του, γιατί θέλει να δει ποιος είναι ο Πελοπίδας! Ίσως αυτό να σας φαίνεται απίστευτο, αλλά, για τους λόγους που αναφέραμε, είναι αρκετά αποτελεσματικό (μπορείτε να το δοκιμάσετε κι εσείς)!

    Για να συνεχίσουμε, όμως, με το θέμα των ερεθισμάτων που ή επεξεργάζεται ή αποθηκεύει ανεπεξέργαστα ο εγκέφαλος, πρέπει να επισημάνουμε τα ακόλουθα:

1) Το ποσοστό των ερεθισμάτων που μπορεί να επεξεργαστεί ένας εγκέφαλος εξαρτάται από το πόσο “κουρασμένος” είναι, κάτι που έχει να κάνει με το πόσα ερεθίσματα έχει επεξεργαστεί ήδη στη διάρκεια της ημέρας, καθώς και από την ικανότητα επεξεργασίας που έχει από κατασκευής και από εξάσκηση (το σκάκι βοηθά πολύ σ’ αυτό το δεύτερο και, τώρα τελευταία, δεν παίζω τόσο καλά -γεράματα!).

2) Τα παραπάνω, καθώς και αυτά που θ’ ακολουθήσουν, δεν αφορούν ακραίες περιπτώσεις (Δ.Ε.Π.Υ.), που χρήζουν ειδικής βοήθειας.

3) Οι μη επεξεργασμένες πληροφορίες αποθηκεύονται μεν, αλλά, λόγω της μη συνειδητής επεξεργασίας τους, δεν συνδέονται λογικά με ένα ευρύτερο σύνολο πληροφοριών (μην ξεχνάμε ότι η λογική προϋποθέτει τη συνείδηση), με αποτέλεσμα να ανασύρονται για χρήση σε άσχετα θέματα με τα οποία δεν τα συνδέει σχεδόν τίποτα. Για παράδειγμα, όταν ρώτησα παιδιά της έκτης δημοτικού να μου πουν “γιατί το νερό λέμε ότι είναι καλός αγωγός της θερμότητας, που το βλέπουμε αυτό;”, πήρα απαντήσεις του τύπου “γιατί το 70% του σώματός μας είναι νερό” (κάτι που θα ταίριαζε σαν απάντηση στο ερώτημα “γιατί είναι σημαντικό το νερό για την υγεία μας;”) και “γιατί χωρίς νερό δεν μπορούμε να ζήσουμε” (κάτι που θα ταίριαζε σαν απάντηση στο ερώτημα “γιατί πρέπει να κάνουμε σωστή διαχείριση των υδάτινων πόρων;”), απαντήσεις, δηλαδή, που καμία λογική σχέση δεν είχαν με το ερώτημα, εκτός από το γεγονός ότι αναφέρονταν στο νερό.

Με άλλα λόγια, οι ανεπεξέργαστες πληροφορίες δεν είναι λειτουργικές, αφού βρίσκονται μέσα στο μυαλό μας “ως πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως ερριμμένοι”. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους αποτυχίας της λεγόμενης υπνοπαιδείας (ο άλλος είναι ότι, πολλές φορές, ο εκπαιδευόμενος μετέβαινε από ελαφρύ σε ...βαρύ ύπνο!).

4) Το “αντίδοτο” στα παραπάνω είναι η βιωματική μάθηση, που βασίζεται στο γεγονός ότι μία γνώση είναι τόσο πιο λειτουργική, όσο με πιο πολλά άλλα ερεθίσματα σχετίζεται. Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε ότι οτιδήποτε μάθουμε συνδέεται αυτόματα με τα ερεθίσματα που δεχόμαστε την ώρα που το μαθαίνουμε, όπως ήχοι, εικόνες, μυρωδιές, ακόμα και η στάση του σώματος. Έτσι, είναι ευκολότερο ν’ ανασυρθεί όταν υπάρχει ένα ή περισσότερα απ’ αυτά τα ερεθίσματα. Κλασσικό παράδειγμα, το παιδάκι που έχει μάθει το ποίημά του κουνώντας ρυθμικά το σώμα του μπρος-πίσω και το ξεχνά όταν του ζητάμε να σταματήσει να κουνιέται! Αυτό το έλεγα και στα παιδιά μου, όταν διάβαζαν για τις εξετάσεις, ώστε να μην διαβάζουν, π.χ., ξαπλωτά και με συνοδεία μουσικής, αφού οι συνθήκες εξέτασης θα ήταν -φυσικά- πολύ διαφορετικές. Αυτός είναι και ο λόγος της εκπαίδευσης σε συνθήκες προσομοίωσης, π.χ. πτήσεων, πριν από την εκπαίδευση σε πραγματικές συνθήκες.

5) Κλείνω με την επισήμανση ότι, σύμφωνα με τις συμβουλές των γιατρών, η ενασχόληση με την κάθε είδους οθόνη, ώστε να διατηρήσουμε το μυαλό μας στη ...θέση του, δεν πρέπει να υπερβαίνει τη μία με μιάμιση ώρα ημερησίως (δεν χαρακτήριζαν άδικα οι παλιοί την τηλεόραση “χαζοκούτι”).

Αν σκεφτούμε ότι, σύμφωνα με σχετικές έρευνες, τα ελληνόπουλα βρίσκονται μπροστά σε οθόνη πάνω από τέσσερις με πέντε ώρες ημερησίως, νομίζω ότι είναι μεγάλη απαίτηση από μέρους μας να μπορούν να προσέξουν και στο μάθημά μας!

Η ευθύνη, λοιπόν, ανήκει στους γονείς που, χωρίς να συνειδητοποιούν πολλές φορές το κακό που κάνουν, αφήνουν τα παιδιά τους χωρίς έλεγχο μπροστά στην κάθε είδους οθόνη. Δυστυχώς, η επικράτηση των έξυπνων κινητών (smartphones), που ουσιαστικά αποτελούν μίνι υπολογιστές, και η δυνατότητα σύνδεσή τους στο διαδίκτυο, καθιστά την εφαρμογή αυτού του ελέγχου από πολύ δύσκολη ως αδύνατη.

Ελπίζω όλα τα παραπάνω να βοηθήσουν συναδέλφους και γονείς στον καθημερινό αγώνα που δίνουν για τη μόρφωση της νέας γενιάς, που γίνεται κάτω από όλο και πιο δύσκολες συνθήκες.

Ελπίζω ακόμα, να έγινε σαφές ότι είναι άδικο να στρεφόμαστε εναντίον αυτής της γενιάς με σχόλια του τύπου “Εμείς, μπορεί να’ μασταν ξυπόλητα, αλλά μάθαμε γράμματα, γιατί ακούγαμε αυτά που μας έλεγε ο δάσκαλος σαν ευαγγέλιο. Τα σημερινά παιδιά τα έχουν όλα και δεν κάθονται να μάθουν ούτε πόσο κάνει ένα κι ένα!”.

Οι νέες συνθήκες απαιτούν και νέες μεθόδους. Καλό κουράγιο, λοιπόν, σε όλους μας!

Υ.Γ. Επειδή, όπως πάντα, θέλω ν' ανταμείψω για τον κόπο τους όσους έφτασαν μέχρι το τέλος της ανάρτησης, θα σας πω μια φράση που λέμε μεταξύ μας οι εκπαιδευτικοί για να σατιρίσουμε την έλλειψη προσοχής των μαθητών μας σ' αυτά που τους λέμε: "Παιδιά, προσέξτε καλά, γιατί αυτό θα το πω μόνο ...δέκα φορές!".